Толордо: Дьяконова Света, 8 кылаас yeрэнээччитэ
Салайааччы: Лукина Сардаана Николаевна,
саха тылын уонна литературатын учуутала
Театр оло5ун, кyннээ5и бытархай yлэтин, кини бары ымпыгын-чымпыгын иhигэр сылдьан билбит-кeрбyт эрэ киhи сиhилии суруйар, кэпсиир кыахтаах. Ол гынан баран, кeрбyт эрэ барыта ылбычча суруйан кэбиhиэм диирэ эмиэ да уустук. Ону кыайыах дьо5урдаах уонна билэр кырдьа5астартан ким эмит киэн'ник суруйан кeрбyтэ эмиэ биллибэт.
Бэйэм кeлyeнэ о5олоро театр туhунан билэрбит татым. Ол иhин театр ааспыт оло5ун, билин'н'итин быhаара сатыах санаа киирэр. Искусство храмын туhунан yeрэтэргэ, сырдатарга холонон кeрeргe сананным.
Саха театрын уруккутун, билин'н'итин yeрэтэн, ахтыылар, хаhыаттар чахчы матырыйаалларыгар оло5уран суруллубут дакылааттан, эдэр ыччат театр туhунан туох эмэ кыраны да5аны билэрин, кругозорун сайыннарарын ситиhии.
Бирикээсчиттэр кулууптарыгар 1906 сыллаахха, тохсунньу 3 кyнyгэр П.А.Охлопков - Наара Суох олон'хотунан "Бэрт киhи Бэриэт Бэргэн" диэн yс кeстyyлээх испэктээкил туруоруллубут. Дьин'нээх театральнай самодеятельность са5аланна5а ити. Эмиэ бу кулуупка Алампа Соппуруонап тылбааhынан Л.Толстой "От нее все качества" диэн комедията туруоруллубута. Маны кe5yлээччилэр А.И.Софронов, А.Е.Кулаковскай этилэрэ. Сахалыы оонньуулар улам хойдон барбыттарыгар оччотоо5у саха вице-губернатора Нарышкин Иркутскай жандармын салалтатыгар "в день какого-то семейного праздника инородцем А.И.Софроновым в своей квартире устроен спектакль..." - диэн yн'сyy суруйбута. Ол онно инородецтар тылларынан испэктээкил туруорары бобо сылдьыбыттара биллэр. Ону хата 1917 сыллаахха Олунньутаа5ы eрeбeлyyссyйэ буолан "инородецтар" кeн'yл кeппyттэрэ. 1924 сыллаахха, ахсынньыга Саха сирин III партийнай конференцията национальнай театр тэрийэр туhунан быhаарыыны ылыммыттар. 30 тахса киhилээх театр артыыстарын труппатын тэрийбиттэр. Режиссерунан Дьокуускай куораттан тeрyттээх, омугунан нуучча, Бyлyy куоракка самодеятельнай театры салайбыт Дмитрий Дмитриевич Большев анаммыт.
Алтынньы 17 кyнyгэр 1925 сыллаахха Н.Д.Неустроев "Куhа5ан тыын" комедиятынан национальнай труппа бастакы сезона аhыллыбыта. Бу дата Саха государственнай драматическай театр аhыллыбыт кyнyнэн аа5ыллар. 1930 сыллаахха "Кафедральный собор" диэн эргэ тан'ара дьиэтин биэрбиттэр. Манна Саха государственнай драмтеатра олохтоммута. Директорынан Т.П.Местников yлэтин са5алаабыта.
Тарас Павлович театр дьиэтин-уотун сyyрэн-кeтeн, дууhатынан кыhанан, уларытан он'отторон, театр аналлаах дьиэлэнэн yлэлээн киирэн барбыттара.
Бу дьиэ5э, театрга 1934 сыллаахха П.А.Ойуунускай аата ин'эриллибитэ. Музыкальнай бeлeх сайдан аны музыкальнай-драматическай театр диэн ааттаммыта. Онтон 1971 сыллаахха туспа Музыкальнай театр yeскээн тахсыбыта. 1992 с. туспа Опера уонна балет театра буолбута. Онтон ыла П.А.Ойуунускай аатынан драмтеатр буолар.
1950 сыллар бyтэhиктэригэр РСФСР министрдэрин Советын председателэ, ССКП КК Политбюротун чилиэнэ Д.С.Полянскай сайын Дьокуускайга кэлэ сырытта5ына театр артыыстара: "Театрбыт дьиэтэ эргэрдэ уонна кыара5ас буолла, сан'а театр дьиэтин тутуохха, тутууга харчы кeрyллyбэт, Россия правительствотын кeмeтyн кeрдeheбyт", - диэн кэпсэтии ыыппыттар. Ол кэннэ, хас да сыл буолан баран, кырдьык, сан'а театр дьиэтэ дьэндэйбитэ. Онно Опера уонна Балет театра олохтонон билигин yлэлии турар.
Саха театра эмиэ дьиэтэ суох эргэ дьиэтигэр хаалбыта. Биллэрин урдук, eр буолбата5а, бу былыргы тан'ара дьиэтэ эргэрэн сууллар кутталланан театр салгыы yлэлиирэ бобуллубута. Инньэ гынан Опера уонна Балет театрын дьиэтигэр дьукаах кeheрбyттэрэ. Онон 1983 сылтан Саха театра дьукаах олорбут. 2000 сылга дьэ бэйэлэрэ сан'а театр дьиэлэммиттэрэ.
Билин'н'и Саха театрын yлэтэ-хамнаhа хайда5ый диэтэххитинэ? П.А.Ойуунускай аатынан национальнай драмтеатра 1995 с. ыла академическай театрга дылы yyммyтэ элбэ5и этэр. Баар бу театрга биир "аптаах" киhи. Кини аата Андрей Борисов. 1972 с. шепкинец, 1982 с. ГИТИС режиссерскай факультетын бyтэрбит ча5ылхай талааннаах киhи, 1983 с. режиссерунан ананаат Чингиз Айтматов "Хаарыан хампа кyeх кытылым" диэн спектаклы туруорбута. Дьэ, мантан ыла са5аламмыта театр историятыгар сан'а эпоха - Аан дойду искусствотын yрдyк чыпчаалыгар тахсыы!
Улахан тыыга олорон, Туймаада хочотуттан хон'нон араас куораттары кэрийбиттэрэ: Хабаровскай, Москва, Владивосток, Киев, Тбилиси, Ленинград, атын да биэрэктэргэ тохтоон ааспыттара: Мексика, Суоми, Швейцария, Фредерик Шопен дойдутугар, Польша5а, Бертольд Брехт тeрeeбyт тyeлбэтигэр Германия5а, онтон улуу психолог, символист, драматург Генрих Ибсен кэрэ бэйэлээх Норвегиятыгар эмиэ сылдьан аастылар. Дьопуруопа диэн сири дуоhуйа кэрийэн баран, аны eссe ыраах айаннаабыттара баар дии? Хорсун викингалар "Сан'а сирдэригэр" Чикаго куоракка тиийдилэр, манна этэ дьиннээх махтал кyyстээх ытыс таhыныыта, сиэдэрэй сибэккилэр, на5араадалар, театральнай критиктэр yрдyк сыанабыллара, лауреат yрдyк аата! П.А.Ойуунускай аатынан театр кыайыыта!
Театр оонньуур хайысхата уларыйда. Айыл5аттан айдарыллыбыт талааннар арылыннылар: Степанида Борисова, Афанасий Федоров, Анатолий Николаев, Ефим Степанов, Симон Федотов уо.д.а.
П.А.Ойуунускай 90 сааhын бэлиэтиир yбyлyeйгэ Андрей Борисов критик Василий Протодьяконовы кытта "Yс саха тeрye5эр" спектаклы туруорбуттара. Артыыс Симон Федотов убайдаатар убайбытын, сyдy киhибитин П.А.Ойуунускайы хайдахтаах курдук кырдьыктаахтык оонньообута, кeрeeччyлэр итэ5эйэллэрин ситиспитэй? Бу курдук Ойуунускайы бэйэтин аатын сyгэр театр артыыстара тилиннэрбиттэрэ хай5абыллаах. Ойуунускай тылын кyyhэ-уо5а эргилиннэ. "Дьулуруйар Ньургун Боотур" кyyстээх тойуга, "Кыhыл Ойуун" дyн'yрyн тыаhа сир yрдyнэн дyрyhyйдэ, "Улуу Кудан'са" кытаанах-кытаанахтык сан'арда. Саха дьахтарын ыарахан уонна таптал кэрэ иэйиитин "Дойду о5ото Дорогуунап" спектакльга кeрyeххэ сeп.
Yehэ ахтан аhарбыппыт курдук, биhиги театрбыт 1990 сыллаахха "Улуу Кудан'сата" бyтyн Россиятаа5ы фестивалы аhарга сyyнэ чиэс-бочуот ылбыта. Манна да5атан эттэххэ, "Улуу Кудан'са" французскай тылынан сан'аран Жак Керро уонна СГУ доцена Лина Сабарайкина тылбаастарынан 1994 с. Франция "Галлимарт" биир бeдeн' издательствотыгар Парижка кyн сирин кeрбyтэ.
П.А.Ойуунускай 100 сааhын туолар yбyлyeйyгэр "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олон'хото ЮНЕСКО дыбарыаhыгар толоруллан аар-саарга аатырбыта. Степанов модьу кyyстээх бас куолаhа, Альбина Борисова yрдyк бельканто, Нина Чигирева абылыыр контральто, Семен Оконешников чуораан тыаhыныы чуор куоластара Париж yрдyнэн тилиhийэ кeппyттэрэ. Искусство5а кытаанах ирдэбиллээх Франция олохтоохторо соhуйдулар да этэ, ытыс тыаhа хабылла тyспyтэ.
Eссe, 2005 с. ЮНЕСКО "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олон'хону шедевринэн биллэрбитэ, саха омук барыбыт yeрyyтэ, eрeгeйe буолара саарба5а суох.
1983 с. айыл5аттан айдарыылаах Андрей Борисов саха театрыгар режиссерунан ананыа5ыттан, театр аата-ахсаана биллибэт элбэх сирдэринэн сырыттылар. П.А.Ойуунускай аатын а5ыс былас дойдунан аатыртылар, сэттэ сиэдэрэй сиринэн сириэдиттилэр. Суруйааччы айымньылара сыана5а туруоруллуутугар кэнники сылларга сан'а сyyрээн киирэн эрэрэ кeстeр. М.М.Окоемов тeрyeхтэриттэн истибэт, сан'арбат дьоннору уhуйан оонньотор, Ньурба театрын режиссера Юрий Макаров "Кыhыл Ойууну" аныгылыы он'ордо. Степан Емельянов туруоруутунан романтическай драма буолан кehyннэ. Сyрдээх сымна5ас, былыргылыы налыы, иhирэх...
Дакылааты суруйааччы сyрyн сыалым-соругум- П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын туhунан yeрэтии, сырдатыы буолла. Yлэм бастакы чааhа "Саха театрын уруккута" диэн ааттанна. Хара тeрyттэниэ5иттэн кyн бyгyн'н'э дылы, кэрдиис-кэрдиис кэмнэрин сырдатыыга бол5омто уурулунна.
Театр диэн искусство храма дииллэр. Ол гынан баран, саха норуота 20-с сылларга диэри театрдаах буолуохтаа5ар, бэйэтин тылынан суруга-бичигэ да суох этэ. Ити кэмтэн ыла сан'а алпаабыттанан, ыччатын дьэ сан'а yeрэтэн са5алыан иннинэ тарбахха аа5ыллар а5ыйах нууччалыы yeрэхтэммит дьонноо5о. Дьолго, ман'найгы yeрэхтээхтэрбит дьон киэнэ чулуулара буолан, бyттyyн yeрэхтээhини кытта тэн'н'э спектаклы кeрдeрyyнy са5алаан, дьаныhан-туруулаhан, бэйэлэрэ тyмсэннэр бииргэ yлэлээн театры тeрyттээбиттэр эбит. Иккис чааhын аата "Саха театра бyгyн" диэн буолла. Театр киэн' суолга тахсыыта 1983 сылтан са5аламмыт. Бу сылга Андрей Борисов режиссерунан анаммыт. "Хаарын хампа кyeх кытылым" спектаклынан сир гиэнин киhилээ5ин, дойду гиэнин добуннаа5ын кэрийбиттэр эбит. Билин'н'и театр сыанатыгар Ойуунускай айымньылара хайдах хайысхалаах туруорулларыгар бол5омтону уурдубут. Yбyлyeйдээх сылларыгар туох улахан тэриллиилээх yлэлэр ыытыллыбыттара кылгастык кэпсэннэ.
Саха улуу суруйааччыта П.А.Ойуунускай биhиги кэпсиирбитинээ5эр, кинигэ5э сурулларынаа5ар, тылынан этиллибиттээ5эр кyyстээх санаалаах киhи кэлэн ааспыт эбит.
Саха советскай литературатын тeрyттэспит биир чулуу киhибит Саха сиригэр театр сайдарыгар улахан кeмeнy он'орбута чуолкай. Маннык далааhыннаах, дирин' хорутуулаах yлэлээх-хамнастаах Былатыан Ойуунускай нэhилиэстибэтин ин'эн-тон'он yeрэтии, чинчийии биhиги - кэлэр кeлyeнэ инники сорукпут, ытык иэспит диэтэххэ омуна суох буолуо.